Kostbare bijbels schitteren in een zwarte doos van vloer tot plafond, bewaakt door beveiligingstechnologie zoals in een James Bond-film. Instagram-logo's en foto's van Duitslands Topmodel ontmoeten historische illustraties en documenten. Neem een selfie met de mediakaart. De nieuwe tussentijdse tentoonstelling in het Gutenberg Museum MOVE heeft vele facetten. Het richt zich op het leven en de uitvindingen van de man die meer dan 550 jaar geleden een revolutie teweegbracht in de media en de wereld veranderde. Tijdens een rondleiding ontdekt onze auteur Marina Noble ook waarom boeken vroeger witte vlekken hadden en wat een drukkerskus is.
Er is een manshoog standbeeld van de hoofdfiguur te zien: Dit is de ingang van de tentoonstelling Gutenberg MOVED. Deze heeft een tijdelijk onderkomen gevonden in het linkergedeelte van het Natuurhistorisch Museum in de Reichklarastraße. Museumdirecteur Dr. Ulf Sölter heet ons daar van harte welkom. De Rijnlander, die sinds 2022 de leiding heeft over het Gutenberg Museum, maakt van de gelegenheid gebruik om ons voor te stellen. Hij maakt meteen duidelijk dat de tentoonstelling hier in het voormalige clarissenklooster nog jaren zal lopen tot het nieuwe museumgebouw klaar is. Er is dan ook veel geïnvesteerd. Zo'n 15 miljoen euro is geïnvesteerd in de renovatie van de zalen, de tentoonstelling zelf en het transport.
"Minder is meer" is het principe: alleen geselecteerde stukken uit de grote collectie van het museum worden hier tentoongesteld op een oppervlakte van ongeveer 1000 vierkante meter. Ulf Sölter benadrukt: "We willen kennis die toegang heeft tot het leven van mensen visueel overbrengen met actualiteit en vertrouwde beelden. Het museum moet leuk zijn." Hij en zijn team hebben de naam MOVED ook zorgvuldig gekozen: Het straalt fysieke beweging en verhuizing uit, wat zes weken duurde. Tegelijkertijd staat het voor een nieuw begin en beweging - het museum wilde zichzelf opnieuw uitvinden. En last but not least, de boodschap: Gutenberg heeft de wereld verplaatst.
Gutenberg - een revolutionair?
Het heeft op zijn minst een revolutie in de media ontketend. Voorheen werden boeken alleen met de hand geschreven of in kleine oplages gedrukt. Het nieuwe proces van Gutenberg betekende dat boeken sneller, goedkoper en in grotere oplages konden worden geproduceerd. Hierdoor werden ze voor meer mensen toegankelijk. Velen konden zichzelf informeren, onderwijzen en een mening ontwikkelen - met een impact op de maatschappij als geheel. Ideeën zoals de Reformatie of democratie konden zich verspreiden. De grootste prestatie van Gutenberg is niet de uitvinding van de boekdrukkunst. Hij optimaliseerde het complexe proces van het drukken van boeken op veel gebieden, coördineerde het en maakte het geschikt voor dagelijks gebruik.
De tentoonstelling gaat verder dan Gutenberg en geeft inzicht in de brede wereld van boek-, druk- en letterkunst. Dit gaat van papier en boekbinden tot belettering en typografie. Het is spannend dat er ook mislukkingen te zien zijn, dat wil zeggen processen die niet succesvol waren. Steeds weer wordt duidelijk dat drukken ook een manier was en is om geld te verdienen. Dat gold vroeger en nu nog steeds.
Mensen tikten vroeger niet zo anders
Maar laten we beginnen: een grote gewelfde zaal is gewijd aan "mediageschiedenis(en)". Hier huisvestte het Natuurhistorisch Museum vroeger de quagga's, een uitgestorven ondersoort van de steppezebra. Nu zijn de muren versierd met bekende logo's van Instagram, YouTube en Twitter in combinatie met historische motieven. We leren dat mensen vroeger niet zo anders tikten. Ze hadden gewoon andere opties en media.
Dit wordt getoond door zes thema-eilanden: Mensen hebben altijd al hun wereld willen "beschrijven". Vroeger maakten ze kronieken, drukten ze stadsgezichten af en schreven schrijvers reisromans. Tegenwoordig hebben we reisblogs, tijdschriften en Google Maps. Drukwerk kon en kan dienen om te onderwijzen, maar ook om te propaganderen.
Het ging ook altijd om pronken, om "pracht en praal". Vroeger werden boeken "gepimpt" met bladgoud, gekleurde letters en illustraties. Een coole smartphonehoes en een stijlvolle vulpen zijn de statussymbolen van onze tijd. Uitvoerig geënsceneerde bruiloften hebben altijd te maken gehad met "het cultiveren van een imago" - zelfs vandaag de dag nog. Selfies, castingprogramma's zoals "Germany's next Top Model" en sociale media in het algemeen dienen ook om het eigen imago te cultiveren.
Mediakaart voor middeleeuwse selfie
Veel stof tot nadenken! De "mediakaart" helpt bij het verkennen van de afzonderlijke stations. Het DIN A5 vel met geïntegreerde chip activeert informatiestations en is een projectievlak voor animaties. Bezoekers kunnen er ook een selfie mee nemen, die ze projecteren op de achtergrond van een middeleeuwse drukkerij. Afgedrukt op het papier van de mediakaart of als download via QR-code is dit een leuk souvenir om mee naar huis te nemen.
We gaan verder naar het middelpunt van de tentoonstelling: In de voormalige eetzaal van het klooster rijst een zwarte doos, een zwarte, stalen kubus, kamerhoog op. Binnenin schittert een glazen vitrine. Binnenin staan vier boeken: drie van de beroemde Gutenbergbijbels van rond 1454 en een missaal met verschillende schriften.
Voor directeur Sölter is het betreden van de ruimte elke keer weer een "spiritueel moment", omdat het een getuigenis is van de wereldgeschiedenis. Natuurlijk worden deze zeer speciaal beschermd: met een "binnenklimaat" voor de laagst mogelijke temperatuurschommelingen en met beveiligingstechnologie "zoals in een James Bond-film".
Een van de favoriete tentoonstellingsstukken van de directeur zijn de blokboeken achter de zwarte doos. Hiervoor bewerkten de houtsnijders één blok hout per pagina. Als ze een fout maakten, was al hun werk voor niets geweest. Correcties waren niet mogelijk. Er waren dus ook uitvindingen in de boekdrukkunst die niet aansloegen. En: "De blokboeken zijn een voorbeeld van het feit dat we het niet alleen over Gutenberg hebben," legt Ulf Sölter uit.
Gutenberg een fantoom?
Een klein beetje. Zelfs zijn exacte geboortedatum is niet bekend - ergens rond het jaar 1400. Zijn oorspronkelijke naam was waarschijnlijk Johannes Gensfleisch zum Gutenberg. Het "zum Gutenberg" komt van het huis waar hij werd geboren. In die tijd was het gebruikelijk om de naam van het huis toe te voegen aan de geboortenaam of deze helemaal te vervangen.
Niemand weet hoe Gutenberg eruit zag. Het eerste portret werd pas ongeveer 100 jaar na zijn dood geschilderd. Het was pure fictie, zo stelde men zich een patriciër voor. Vier van zulke portretten hangen bij de ingang van de tentoonstelling.
Beeldreis leidt naar boven
Zelfs het trappenhuis wordt een belevenis in Gutenberg MOVED. Aan de muren nemen tekeningen van illustrator Jörn Kaspuhl je mee op een "picturale reis door de geschiedenis". De tijdlijn begint in 1400, in de tijd van Gutenberg. Hij wordt chronologisch gevolgd door belangrijke stations van het Gutenberg Museum en beroemde bezoekers aan Mainz zoals de koningin (1978), Gorbatsjov (1994), George W. Bush (2005) en recentelijk Angela Merkel en bondspresident Steinmeier.
Drukkerskus en witte vlekken
Op de eerste verdieping zijn twee drukkerijen voor demonstraties. Hier laat Tobias Gebhardt, een geschoolde offsetdrukker en boekdrukker, ons zien hoe het vroeger ging. Hij maakt een pagina met behulp van een historische pers. Als hij het papier van de drukplaat haalt, hoor je een hard smakkend geluid - dit geluid wordt de drukkerskus genoemd. In die tijd werd er alleen gedrukt in zwart en met witte stippen. Boekschilders en illustratoren voegden later kleuren en illustraties toe aan deze hiaten. In die tijd was de arbeidsverdeling binnen de beroepen veel groter dan tegenwoordig.
De vitrine van de boekbinderij is nog zo'n openbaring. In de tijd van Gutenberg werden boeken ongebonden verkocht. De losse pagina's werden dan verwerkt door een ander beroep: de boekbinder. Dit betekende dat de koper de binding, meestal een met leer beklede houten kaft, op maat kon laten maken. Embossing en beslag versierden de unieke stukken.
Gutenberg - een start-up?
Absoluut ja. Gutenberg had één doel: hij wilde drukken zoals de monniken schreven. Om dit te bereiken experimenteerden hij en zijn team met alle onderdelen van het drukproces om ze te optimaliseren: Van het metaal van de letters tot de drukpers. Net als een startende onderneming knutselden ze, leden ze tegenslagen en bleven ze sleutelen. Gutenberg had hiervoor geld nodig, sloot leningen af en schakelde partners in.
Korte films in de bioscoop en workshops in de drukkerij
Ernaast in de bioscoop worden twee korte films vertoond die veel van de thema's van het museum met betrekking tot Johannes Gensfleisch en Gutenberg verkennen. Een verdieping hoger nodigt de drukkerij bezoekers uit om het drukken zelf uit te proberen door vooraf te reserveren. De motieven omvatten veel bekende motieven zoals de kathedraal, Mainz 05 en het Mainzelmännchen. Met uitleg en het eigenlijke drukken duurt de ervaring ongeveer een uur en het is ook populair voor kinderfeestjes.
Op de terugweg stoppen we bij het 3D stadsmodel van Mainz. Het toont de stad in de 15e eeuw en de plaatsen waar Gutenberg werkte. Ook hier blijft de tentoonstelling trouw aan zijn motto: verlichtingen en audioverhalen brengen de tentoonstelling tot leven. Tot slot is het de moeite waard om wat rond te snuffelen in de lichte museumwinkel. Deze is gevestigd in een apart paviljoen naast de kassa.
Tentoonstelling Gutenberg-MOVED
- in het Natuurhistorisch Museum aan de Reichklarastraße 1, Mainz
- Openingstijden: dagelijks 9:00 tot 18:00 (donderdag tot 20:00)
- Toegangsprijs: €10, kinderen €4 (incl. toegang tot het Natuurhistorisch Museum)
- Meer over het Gutenberg Museum
