De SchUM-sites in Worms en Mainz - ontdekking van Joods cultureel werelderfgoed

Sinds 2021 zijn de Joodse monumenten in de steden Mainz, Worms en Speyer UNESCO Werelderfgoed. De enige in Duitsland! Ik reisde met gidsen naar Worms en Mainz om meer te weten te komen over de Joodse geschiedenis van deze zogenaamde SchUM sites ervaren.

Worms - Klein Jeruzalem aan de Rijn

Mijn reis begint met de rondleiding UNESCO Werelderfgoed - de Joodse monumenten in Wormsdie een compact inzicht geeft in de Joodse geschiedenis van de stad. Het ontmoetingspunt is bij de synagoge, waar gids Karin Kissel al op me wacht. Verdere stops zijn het Rashi-huis en het Mikveh, dat momenteel helaas niet toegankelijk is vanwege renovatiewerkzaamheden, en verder door de Judengasse en uiteindelijk naar de Joodse begraafplaats Heiliger Sand. Tijdens de rondleiding wordt al snel duidelijk waarom Worms ook wel een klein Jeruzalem werd genoemd. Vanwege de gunstige ligging aan de Rijn vestigden zich hier al vroeg joodse kooplieden. Daarnaast woonden en werkten er veel Joodse schriftgeleerden in Worms, zoals Rashi, die we later weer zullen ontmoeten. Vooral tussen de 11e en 13e eeuw ontwikkelde de stad zich tot een intellectueel en cultureel Joods centrum, waarvan veel monumenten vandaag de dag nog getuigen. Samen met Mainz en Speyer vormde Worms een samenwerkingsverband dat werd beschouwd als het centrum van het Asjkenazische, d.w.z. Duitse, Jodendom.

De synagoge - waar de joodse traditie opnieuw wordt beleefd

Voor mij is het elke keer weer iets bijzonders om een synagoge binnen te gaan. Dat komt omdat de meeste in de Reichspogromnacht van 1938 zijn vernietigd en vaak nooit meer zijn herbouwd. Ook de synagoge van Worms ontsnapte niet aan dit lot. Het vroegste bewijs van haar bestaan dateert uit 1034 op een gedenkplaat. Ondanks de reddingspogingen van een toegewijde Joodse lerares met de naam Herta Mansbacher, kon de verwoestende woede van de nazi's niet worden gestopt. De wederopbouw van de synagoge begon aan het einde van de jaren 1950. Het was zelfs mogelijk om enkele van de overgebleven originele fragmenten opnieuw te gebruiken.

Ik zit ongeduldig op een houten bankje en luister naar de verhalen die onze gids over deze plek te vertellen heeft. Kleurrijke verhalen over bisschoppelijke bescherming en bloeiende handel, maar ook vervolging en verdrijving. We krijgen ook te horen waar de naam SchUM vandaan komt: de afkorting is samengesteld uit de eerste letters van de Hebreeuwse namen Schpira (Speyer), Warmaisa (Worms) en Magenza (Mainz). Overigens betekent het Hebreeuwse woord Shum ook knoflook. Maar dat is gewoon toeval.

Dat noodzaak de moeder van de uitvinding is, wordt bewezen door een mijns inziens ongebruikelijke traditie die in de synagoge van Worms zou zijn ontstaan: Een echtpaar wilde hun kind laten besnijden. Ze waren echter zo arm dat ze zich geen luier voor hun kind konden veroorloven. De peetoom van de jongen, de geleerde MaHaRIL, zou het lint van een Thora hebben genomen en de baby erin hebben gewikkeld. Deze zogenaamde besnijdenispenning werd gewassen en gelabeld met onder andere de naam en verjaardag van het kind en werd bewaard in de synagoge. Deze traditie werd vervolgens ook op andere baby's toegepast. Helaas werden bijna alle van de meer dan 600 wimpels verbrand in de grote synagogebrand.

"Er is nu weer een actieve Joodse gemeenschap in Worms met ongeveer 150 Joden die deel uitmaken van de Joodse gemeenschap in Mainz," legt de rondleider uit. De wetenschap dat hier weer joodse tradities worden beoefend en diensten worden gevierd, maakt duidelijk dat ShUM zeker niet alleen het verleden is, maar ook het heden.

Mikveh - plaats van rituele zuivering

Gesloten sinds 2016 voor renovatiewerkzaamheden, maar nog steeds een bezoek waard is de mikwa uit de 12e eeuw. Dit is een dompelbad dat Joodse vrouwen vroeger bezochten na hun menstruatie en voor hun huwelijk. Voor het bad mocht alleen stromend water of opgevangen regenwater worden gebruikt. Het moet behoorlijk koud zijn geweest als ik denk aan mijn moderne badkuip met warm water. Het mikwe in Speyer, dat een paar jaar eerder was gebouwd en vandaag de dag nog steeds kan worden bezocht, diende als een architectonisch model voor de inwoners van Worms - in de grond gebouwd als een toren.

Begraafplaats Heiliger Sand - de oudste Joodse begraafplaats in Europa die in situ bewaard is gebleven

Het is maar een paar minuten lopen van het Synagogeplein naar de laatste halte van de rondleiding, de Joodse begraafplaats: het wordt beschouwd als de oudste Joodse begraafplaats in Europa die in situ bewaard is gebleven. Het ligt buiten de middeleeuwse stadsmuur en hoewel het wordt omgeven door een drukke weg en in de onmiddellijke nabijheid van een spoorlijn ligt, heerst er een vredige stilte op deze zonnige lentedag. Alleen het getjilp van een merel is te horen. Belangrijke opmerking voor bezoekers: net als in de synagoge mogen mannen de begraafplaats alleen betreden met een hoofdbedekking. Wie er geen bij zich heeft, krijgt bij de ingang gratis een pet.

Een zee van madeliefjes omringt de meeste rode zandstenen grafstenen in de lente. Velen zijn bedekt met mos en de inscripties kunnen niet meer worden ontcijferd. Ik zou nu graag Hebreeuws kunnen lezen om meer over de begravenen te weten te komen. Sommige stenen staan zo scheef dat ze elk moment dreigen om te vallen. Wat op het eerste gezicht wild lijkt, is eigenlijk opzettelijk gedaan. "In het Jodendom is de rust van de doden erg belangrijk, daarom worden omgevallen stenen op hun plaats gelaten en worden de graven over het algemeen gelaten zoals ze zijn," legt onze gids uit. Er zijn ook geen grafversieringen zoals kaarsen of bloemen, die ik ken van christelijke begraafplaatsen.

De gids maakt ons attent op nog een bijzonderheid: in tegenstelling tot de meeste Joodse begraafplaatsen zijn de stenen niet naar het oosten gericht, d.w.z. naar Jeruzalem, maar naar het zuiden. Niemand weet precies waarom. Aangenomen wordt dat de grafstenen naar het zuiden gericht waren vanwege de Joden die uit Italië kwamen. Karin Kissel laat ons aan het begin van de begraafplaats zien waarom veel Joden vandaag de dag nog steeds naar Worms reizen. Het gaat om twee bijzondere grafstenen die direct aan het pad liggen en waar een paar kleine steentjes op liggen: Dat van de beroemde geleerde Meir von Rothenburg en de koopman Alexander ben Salomon Wimpfen. De laatste voerde campagne om het stoffelijk overschot van de rabbijn naar Worms te laten overbrengen. Zijn wens was om vlak naast de rabbijn begraven te worden, wat hem werd toegestaan.

We gaan verder naar de achterkant van de begraafplaats, waar nieuwere grafstenen staan, voornamelijk uit de 19e eeuw. Het valt me meteen op dat er niet alleen Hebreeuwse maar ook Duitse inscripties op te vinden zijn. De grafstenen zijn ook rijker vormgegeven dan de eenvoudige stenen in het voorste gedeelte. Overigens heb je vanaf hier een prachtig uitzicht op de kathedraal van Worms, het zogenaamde Martin Buber Uitzicht. Vernoemd naar de gelijknamige joodse filosoof. Een plek om even bij stil te staan.

Ik ben vooral geraakt door de grafsteen van een vrouw die Therese heet, wiens vorm opvalt tussen de ongeveer 2500 stenen. Hij is gemodelleerd naar een eikenstronk met een gebogen tak, die een kort leven symboliseert. Er zijn echter ook terugkerende symbolen zoals kruiken, twee platte handen of bloemen. De huisnummers van sommige families zijn ook terug te vinden op de grafstenen. Dit komt omdat huisnummers in de Middeleeuwen nog niet bestonden.

De oudste grafsteen op de begraafplaats is onopvallend en nauwelijks te ontcijferen, maar toch van enorm belang. Hij is gedateerd op het jaar 1058/1059. De steen ligt hier dus al bijna 1000 jaar! Het is een wonder dat deze steen alle oorlogen en weersomstandigheden heeft overleefd. Overigens is dit de enige grafsteen in de Vallei der Geleerden die naar het oosten is gericht, wat de gebruikelijke oriëntatie is voor Joodse begraafplaatsen.  

Het Rashi-huis

Na een korte lunchpauze loop ik nog een keer terug naar de Hintere Judengasse. Waar vanaf de 12e eeuw het Joodse gemeenschapscentrum stond, is nu het Rashi-huis met de SchUM-tentoonstelling. Rashi was een in Frankrijk geboren geleerde die veel belangrijke commentaren op de Talmoed en de Bijbel schreef. De tentoonstelling maakt geen deel uit van de rondleiding, maar is naar mijn mening een absolute must-see en biedt een goede aanvulling. Naast ontroerende ooggetuigenverslagen van joden uit Worms, kun je ook kopieën van belangrijke documenten bekijken of zelfs de middeleeuwse bouwmaterialen in de kelder bekijken. Hier bevindt zich ook de beroemdste tentoonstelling: de Golem, een beschermende figuur gemaakt van Hebreeuwse houten letters door de kunstenaar Joshua Abarbanel. Het idee voor deze beschermende figuur stamt uit de 13e eeuw in Worms. Volgens de legende is de golem gemaakt van levenloze materie en bepaalde letters.

Twee tentoonstellingen in het bijzonder bleven in mijn geheugen hangen: Een gedeeltelijk verbrande Torah-rol met een besnijdenispenning die ook door brand was gemarkeerd. Dit werd ons verteld tijdens de rondleiding. Voor mij zijn het belangrijke documenten die laten zien: De geschiedenis mag zich niet herhalen.

De Joodse begraafplaats in Mainz

Een paar dagen later vertrek ik naar Mainz, naar het zogenaamde Judensand, de Joodse begraafplaats en de tweede halte op mijn reis naar de Rijn-Hessische SchUM-plaatsen. Ik heb een afspraak met gids Claudia Maria Strehl voor een rondleiding. Ik moet toegeven dat de Joodse begraafplaats niet helemaal onbekend voor me is: twee jaar lang kwam ik er elke dag langs op weg naar mijn werk in de Mombacher Straße. Als ik geen haast had, stopte ik vaak om de grafstenen van een afstandje te bekijken. Nu had ik eindelijk de kans om de begraafplaats van dichtbij te bekijken als onderdeel van een rondleiding.

In tegenstelling tot de Joodse begraafplaats in Worms is die in Mainz niet vrij toegankelijk. Alleen het onderste gedeelte, de zogenaamde bezoekersbegraafplaats, kan worden bezocht tijdens rondleidingen. Het bovenste gedeelte, de herdenkingsbegraafplaats, ligt in de directe omgeving van het Best Western Hotel en is niet toegankelijk voor bezoekers. De grafstenen zijn alleen te zien door een hek. Maar er zijn nog veel plannen: Er moet hier een bezoekerscentrum komen.  

"Helaas staan veel van de grafstenen niet meer op hun oorspronkelijke plek," vertelt rondleidster Claudia Strehl. In de afgelopen eeuwen werden veel van de stenen verwijderd en gebruikt als bouwmateriaal. Pas tijdens bouwwerkzaamheden in de afgelopen 200 jaar werden ze bij toeval teruggevonden en uiteindelijk weer op de begraafplaats geplaatst. Van sommige grafstenen wordt echter gedacht dat ze nog steeds onder de grond liggen. Mevrouw Strehl is zeer bekend met de begraafplaats dankzij haar vele jaren als reisleidster en merkt op: "Sommige grafstenen zijn in de loop der jaren veranderd. De natuur neemt ze op een gegeven moment weer terug. En hoewel ik hier al verschillende keren ben geweest, ontdek ik elke keer weer nieuwe details op de grafstenen". Veel kogelgaten op de stenen getuigen van de gewapende conflicten van de afgelopen eeuwen.

Met ongeveer 1500 grafstenen is het natuurlijk onmogelijk om ze allemaal van dichtbij te bekijken tijdens de rondleiding. Ze worden nog steeds professioneel gedocumenteerd, gecatalogiseerd en in sommige gevallen gerestaureerd. Sommige grafstenen zijn daarom gemarkeerd met rood-witte tape, terwijl andere ter bescherming in plastic zijn gewikkeld. Hier kun je de restaurateurs aan het werk zien.

Wil je meer te weten komen over de Joodse geschiedenis in Mainz? Dan is de rondleiding Magenza - Joods Mainz - Een van de drie SchUM-steden precies het juiste. Het is ook de moeite waard om het Landesmuseum Mainz te bezoeken, waar de permanente tentoonstelling Judaica wordt gehuisvest.

SchUM app - Een multimodale ervaring

Voor degenen die de Werelderfgoedlocaties liever op eigen houtje verkennen, kan ik de gratis SchUM app zeer aan te bevelen. Ik heb de app uitgeprobeerd op de Joodse begraafplaats in Worms. Net als in een hoorspel ontmoet je verschillende hoofdpersonen langs de stations en leer je meer over de geschiedenis van deze bijzondere plekken. Perfect voor gezinnen met kinderen of mensen die een traditionele rondleiding te saai vinden. Er zijn ook oude foto's en algemene informatie over parkeren en openingstijden. Er zijn ook interessante feiten over de steden Mainz en Speyer. Om andere bezoekers niet te storen, moet je een koptelefoon dragen als je naar de verhalen luistert of het volume tot een minimum beperken.

Programma op de UNESCO Werelderfgoeddag

Als je, net als ik, ook geïnteresseerd bent in het Joodse Werelderfgoed, dan heb ik nog een tip: ter gelegenheid van UNESCO Werelderfgoeddag op 2 juni 2024 openen de 52 Werelderfgoederen in Duitsland hun deuren. De SchUM-sites in Worms en Mainz hebben ook een gevarieerd programma met gratis rondleidingen en gratis toegang tot het Rashi Huis. Een première: Historisch belangrijke perkamenten vellen met commentaren van de geleerde Rashi zullen voor het eerst worden gepresenteerd in het Rashi Huis. Er is ook een exclusieve rondleiding in de mikwa in Worms, die je niet mag missen.