In 1521 weigerde Luther op gewaagde wijze zijn stellingen en geschriften te herroepen voor de Landdag van Worms. Meer dan 500 jaar later leidt reisleidster Sandra Wilhelm me in Luthers voetsporen door Worms en ontdekken we een stad zoals Luther die 500 jaar geleden moet hebben ervaren.
De Diet van 1521 in Worms: Luthers sporen en het begin van de Reformatie
Het was 1521 en Worms was een typische stad uit de Middeleeuwen. Vergeleken met nu was Worms veel kleiner, zowel qua oppervlakte als qua aantal inwoners. Toch was er aan het begin van het jaar veel te beleven in de stad, omdat de Keizerlijke Statenvergadering in Worms plaatsvond. Charles V. bijeen. Tijdens de wintermaanden waren er altijd gasten in de stad aan de Rijn. Zo waren er voor elke 6.000 tot 7.000 mensen in Worms ruim 10.000 bezoekers naar de Diet, wat een grote logistieke uitdaging voor de stad was. Hoewel de Landdag zelf een belangrijke gebeurtenis was, is niet de Landdag zelf de geschiedenisboeken ingegaan, maar een heel bijzondere onderhandeling in april 1521.
Op 16 april 1521 kwam Maarten Luther vanuit het noorden op een houten wagen via de Martinspforte Worms binnen. Zijn bezoek werd al verwacht in de stad en hij werd dan ook met enthousiasme ontvangen door de plaatselijke bevolking en de gasten. Slechts vier jaar eerder zou hij eigenhandig zijn 95 stellingen hebben geschreven op de deur van de kerk. Slotkerk in Wittenberg aan de muur gespijkerd. Naar verluidt hebben rond de 2.000 mensen destijds de intocht van Luther in Worms gevolgd en hem toegejuicht. Tegenwoordig bevindt de Martinspforte zich niet meer aan de stadsgrenzen, maar midden in het centrum van Worms. De poort zelf wordt herdacht door een inscriptie op het gebouw, dat in 1904 nieuw werd gebouwd en waar 500 jaar na Luthers intocht een restaurant de stad bedient met regionale lekkernijen en wijnen.
Luther was een Augustijner monnik en professor in de theologie, maar vanwege zijn kritische geschriften over de kerk legde de paus hem een kerkverbod op, waardoor Luther tot ketter werd verklaard. Luther kon tijdens zijn verblijf in Worms dus niet in een van de kloosters verblijven. Hij werd ondergebracht in het Johanniterhof, waar hij een kamer deelde met twee andere mannen. Want, zoals reeds vermeld, was de stad overvol met bezoekers van de keizerlijke Diet en met name naar Luthers proces werd reikhalzend uitgekeken.
We volgen ook Luthers voetstappen door het huidige voetgangersgebied naar de plek waar hij meer dan 500 jaar geleden overnachtte. Tegenwoordig overnachten hier echter geen gasten meer. De plek van het voormalige Johanniterhof is nu een groot winkelcentrum.
In veel steden in de Middeleeuwen vonden de hervormingsgezinde gedachten van Luther al in 1521 bijval. Dit had echter niet alleen te maken met religieuze overtuigingen, maar veel meer met de machtspolitieke structuur die in die tijd heerste. De kerk en de bisschoppen hadden een enorme invloed en macht over de burgers. Als nu, door de geschriften van Luther en de Reformatiebeweging, deze macht bij de bisschoppen en dus bij de kerk werd weggehaald, zou dat meer vrijheid en zelfbeschikking voor het volk hebben betekend.
Maar ook vanuit religieus oogpunt vonden Luthers hervormingsideeën steun in Worms. In de Andreasstift woonde een priester die al in 1521 het reformatorische gedachtegoed in de Magnus Kerk predikte in Worms. Luther zelf bezocht de Magnuskirche of een andere gebedsplaats in Worms niet vanwege het kerkverbod.
Luthers hoorzitting op de Landdag van Worms in 1521: een blik in het verleden en de verloren architectuurgeschiedenis
Hoe kun je je de hoorzitting van Luther in 1521 voorstellen? Het begon op 17 april 1521 rond 16.00 uur. Hij wordt van zijn aanhangers en tegenstanders door de tuinen van de huizen naar zijn hoorzitting voor de Landdag gebracht. Luther werd niet vergezeld door de geur van lentebloemen. De tuinen achter de huizen in Worms waren aangelegd voor zelfvoorziening en daarom moet Luther voorzichtiger zijn geweest om niet op de eerste ontluikende groenteplanten te trappen.
In 1521 vond de hele Rijksdag plaats in het Bürgerhof. Luthers proces werd echter met opzet in het Bisschopshof geplaatst om het van de rest van de Rijksdag te scheiden. Net als veel andere gebouwen uit die tijd is het Bürgerhof door de eeuwen heen uit het stadsbeeld verdwenen. Op dezelfde plek staat nu het Protestantse Drievuldigheidskerk en het Huis van de Munt. Toen de Drievuldigheidskerk werd gebouwd ter ere van de reformatie van Luther van 1709 tot 1725, wist men niet meer - zoals mevrouw Wilhelm me vertelt - dat het proces van Luther plaatsvond in het bisschoppelijk hof. Men ging ervan uit dat het in het Bürgerhof werd gehouden, net als de rest van de Rijksdag, en daarom werd op deze plaats de Hervormingsgedenkkerk gebouwd. Als men had geweten dat het proces in het Bisschopshof had plaatsgevonden, had de grote Drievuldigheidskerk nu misschien wel naast de kathedraal van Worms gestaan.
Luthers besluit op de Rijksdag: In de schaduw van de kathedraal en de gewetensstrijd in het Heylshofpark
Het hof van de bisschop grensde in 1521 aan de kathedraal. Luther moet hier in de schaduw van de kathedraal gestaan hebben, zijn geschriften voor hem opgesteld en duizenden verwachtingsvolle ogenparen op hem gericht. Eigenlijk is het niet verwonderlijk dat hij niet direct wilde beslissen of hij zijn geschriften onder druk zou herroepen en daarom om nog een dag vroeg om erover na te denken. Op dat moment had Luther waarschijnlijk graag naar een kerk gegaan of door de stad gewandeld om zijn hoofd leeg te maken. Maar zoals we weten mocht Luther niet naar de kerk en was de stad Worms vol met gasten van de Rijksdag. Omdat Luther bekend was en bewonderd of veracht werd, was dat geen optie. Dus had hij geen andere keus dan terug te keren naar zijn onderkomen in de Johanniterhof en op en neer te lopen. Daarbij zou hij zichzelf vragen hebben gesteld en in zichzelf hebben gepraat.
De verwoesting van de stad Worms in de Pfälzer Successieoorlog in 1689 betekende dat ook het bisschoppelijk hof verdween, en dus staan mevrouw Wilhelm en ik vandaag in de Park Heylshof op dezelfde plaats als Maarten Luther 500 jaar geleden. We kijken neer op de grote Luther schoenengemaakt door het kunstenaarsechtpaar Norbert en Constanze Illig. De Lutherschoenen zijn een paar schoenen gemaakt van metaal en lijken qua vorm op wat Luther destijds moet hebben gedragen. Ze zijn zo groot dat je erin kunt stappen en deel kunt uitmaken van dit gedenkteken. Voordat we echt even in Luthers schoenen stappen, willen we ook even stilstaan bij Luthers gewetensstrijd.
In het Heylshofpark is er een educatief en ervaringsgericht pad dat naast de historische site ook de Denkkamer omvat, waar je Luthers vragen en gedachten over het onderwerp geweten kunt ervaren. Mevrouw Wilhelm leidt me door het park langs groene gazons, bloemen en oude bomen. Af en toe roepen deze bomen ons een van Luthers 24 vragen toe. Verspreid over het park staan 24 onzichtbare luidsprekers die het "Luther-moment" tot leven brengen.
Luther vond de volgende ochtend al antwoorden op zijn vragen en zo kwam hij op 18 april 1521 ook met zijn antwoord terug op de Diet van Worms. Opnieuw werd Luther gevraagd of hij zijn geschriften wilde herroepen en hij antwoordde welsprekend en uitvoerig met een lange verdedigingsrede. De meeste mensen kennen het gedeelte "Hier sta ik. Ik kan niet anders. God helpe mij. Amen." is welbekend. Uit de afschriften van die tijd weten we dat hij het niet precies zo zei, maar de inhoud blijft hetzelfde. Luther weigerde zijn geschriften te herroepen omdat hij het niet met zijn geweten kon rijmen.
Dit moment is de geschiedenisboeken ingegaan, omdat Luther niet zomaar een vraag beantwoordde. Hij wist dat hij en zijn volgelingen, door te weigeren zich te herhalen, nu niet alleen met excommunicatie werden bedreigd, maar ook met keizerlijke straffen. Zijn leven was in gevaar. Luthers beslissing had toen en nu nog steeds een enorme impact.
Kunstwerken, monumenten en tijdreizen naar het jaar 1521
Als je in de Heylshof in Luthers schoenen staat, is het nog steeds onmogelijk om te bevatten hoe Luther zich in die tijd gevoeld moet hebben. Als je naar voren kijkt, zie je direct een bronzen reliëf van de kunstenaar Gustav Nonnenmacher. Op het reliëf is te zien hoe de bliksem inslaat op Luthers proces op de binnenplaats van de bisschop. We weten niet precies hoe het weer op 18 april 1521 was en april deed toen zeker wat het wilde. De bliksem op het reliëf is daarom alleen bedoeld als symbool. Luther, zoals de bliksem een boom splijt, splijt de kerk en de samenleving.
Het zijn de kunstwerken, gedenkplaten en legenden die Luther, de thema's geweten en vreedzaam protest en het jaar 1521 in Worms tot leven brengen. Zo is, ondanks de vernietiging van historische locaties, de geest van 500 jaar geleden nog steeds voelbaar. Soms hoeven het niet eens de oorspronkelijke locaties te zijn. Een van 's werelds grootste reformatiemonumenten, het Luthermonument, staat op een plek die in 1521 nog buiten Worms lag en waar Luther waarschijnlijk nooit is geweest. Het monument is gebouwd als een kasteel en bevat beroemde hoofdrolspelers van de Reformatie en de inscriptie "Eine feste Burg ist unser Gott", een bekende hymne van Maarten Luther.
Luther verschijnt ook steeds weer op andere plaatsen in Worms en roept zichzelf en zijn weigering om zich te herhalen ter nagedachtenis aan de inwoners en gasten.
Je kunt ook in Luthers voetsporen treden op een Kostuum tour wandel of verken Worms op eigen houtje op de Luther Tour verkennen.
Met de "Experience Worms" tour app kun je Tour "Luther in Wormsdie ook beschikbaar is als AR-versie in de vorm van een graphic novel, neemt je mee op een reis terug in de tijd naar het jaar 1521.
