Oriënt in Rheinhessen: Een bezoek aan vier "Heidenturmkirche" kerken

Van het Heilige Land naar Rheinhessen?

De "heidense torenkerken" zijn beroemd - de naam verraadt het al - vanwege hun unieke, oosters aandoende torenvormen en bekroningen. Waarom ze er zo speciaal uitzien, is tegenwoordig niet echt zonder twijfel te zeggen. Maar er zijn twee mysterieuze theorieën en een meer nuchtere.

De torens van alle vier de kerken werden gebouwd in de periode na de Eerste Kruistocht, waartoe paus Urbanus II opriep in 1095 en die eindigde met de inname van Jeruzalem in 1099. Het is daarom mogelijk dat de architectonische juwelen overwinningsboodschappen zijn van teruggekeerde kruisvaarders die ze bouwden om de "bevrijding" van het Heilige Land te herdenken - geïnspireerd door de architectuur daar, die zij als heidens beschouwden.

De tweede theorie gaat zelfs nog verder. Om hun pelgrimstocht naar het graf van Jezus te herdenken, bouwden de kruisvaarders de torens als replica's van de Heilig Grafkerk, die in zijn vroegere vorm niet meer bestaat. Als dit waar is, zou een idee van de vroegere architectuur van de Heilig Grafkerk bewaard zijn gebleven in de vier Rijnlandse replica's.

Een derde theorie zou alle liefhebbers een beetje met beide benen op de grond kunnen zetten. Recent bouwkundig onderzoek suggereert dat de torens "slechts" een zeer oude bouwtraditie van Worms zouden kunnen zijn. Maar aangezien de kerktorens in de volksmond al geruime tijd "heidense torens" of "Saraceense torens" worden genoemd en hun oosterse uiterlijk niet kan worden ontkend, is men hier ook niet zeker van.

Welke theorie ook klopt, een bezoek aan de vier speciale locaties is altijd mysterieus!

Heidenturm Kerk Guntersblum

 Mijn oosterse reis door Rheinhessen begint in de levendig wijndorp Guntersblum. Op het prachtige voorplein van de protestantse kerk werp ik een eerste blik naar boven. Ik heb eigenlijk nog nooit zulke vreemde kerktorens gezien. Het lijkt bijna alsof er bovenop elk van de twee torens nog een miniatuurkerkje staat.

Horst Dehmel, de plaatselijke historicus van Guntersblum met kerkelijke wortels, vertelt me dat de noordelijke toren van de kerk het oudste bewaard gebleven bouwwerk in Guntersblum is; de zuidelijke toren stortte in 1702 in en werd pas in 1842 weer helemaal opgebouwd. Maar hoe oud is het origineel? Tijdens een grote renovatie in 2003 en 2004 werden monsters genomen van de balken van de toren. Uit het onderzoek bleek dat de verwerkte boom werd geveld in de vroege zomer van 1101, dus precies in de periode na de Eerste Kruistocht.

Dehmel herinnert zich dat hij tijdens de renovatie zelf in de toren heeft "rondgekropen". Als amateurfotograaf mag je deze unieke kans immers niet missen. "Tussen de oude balken voel je de adem van de middeleeuwen," vertelt hij enthousiast. Tot op de dag van vandaag is dat een van zijn dierbaarste herinneringen aan de Heidenturmkerk in Guntersblum - naast zijn bruiloft natuurlijk.

We bekijken ook de binnenkant van de kerk. Het past goed bij een wijndorp. De fraai vormgegeven messing kroonluchter met wijnbladmotieven uit 1880 getuigt van het belang van de wijnbouw voor de gelovigen in Guntersblum en ook de sokkelschildering bevat wijnsymbolen. Horst Dehmel vindt het erg geslaagd, omdat er ook veel wijnmotieven in de Bijbel staan.

Tot slot vertelt hij me een leuke anekdote over het kerkplein. Als je in Guntersblum woont, hoef je niet naar Pisa, want je hebt hier ook een "scheve toren". Sterker nog, de noordelijke toren heeft een (nu ook voor mij) herkenbare scheefstand, die vooral opvalt door de uitlijning van de twee torens. Wat goed dat hij daarom speciaal verankerd is!

Alsheim Heidenturm Kerk

 Vervolgens ga ik naar de Evangelische St. Bonifatiuskerk in Alsheim. Alle vier de Heidenturm-kerken liggen binnen een straal van 20 kilometer, dus het is prachtig om ze op één dag te bezoeken. Het is de kleinste van de vier en ligt enigszins verscholen in een prachtig oud kerkhofpark.

Ik open het smeedijzeren hek en betreed een andere wereld - op de een of andere manier rustiger, meer contemplatief en betoverend. Alleen op de begraafplaats, die tegenwoordig niet meer gebruikt wordt voor begrafenissen, zou ik uren kunnen blijven. De oude bomen zorgen voor koele schaduw op een warme dag als vandaag. Ik kijk naar grafstenen die dateren uit de 19e eeuw. Sommige zijn overwoekerd met klimop of rozen, andere zijn al half in de aarde verzonken.

Maar natuurlijk ben ik hier vanwege de Heidenturm. In tegenstelling tot Guntersblum heeft de kerk van Alsheim er maar één. Ook deze heeft de karakteristieke vorm van de zogenaamde "kruisvaardershelm", maar verschilt op andere punten aanzienlijk van de torens in Guntersblum. Elke Heidenturmkerk is uniek!

De kerk zelf is klein, maar charmant. Trouwens, als hij niet open is, kun je de sleutel vragen bij de pastorie. Het is de moeite waard, want het is een juweeltje!

Heidenturm Kerk Dittelsheim-Heßloch

Dittelsheim-Heßloch ligt niet ver van Alsheim. Je kunt de protestantse kerk hier niet missen en de Heidenturm (Heidetoren) in glanzend wit is al van verre te zien. Het wordt beschouwd als de mooiste van de vier torens. Ik weet echter niet of ik kan beslissen - en ik heb ze nog niet allemaal gezien.

Ik ontmoet Gerd Rothfuß, de eerste voorzitter van de parochie, en ik had geen betere kerkgids kunnen vinden. Hij heeft zich met hart en ziel ingezet voor zijn parochie en kan talloze verhalen vertellen. Bijvoorbeeld dat de bijzondere kerktoren, die door de eeuwen heen steeds weer met grote inzet bewaard is gebleven, steeds meer bezoekers trekt. Daarom kan men kleine modellen van alle vier kerktorens in Dittelsheim-Heßloch bekijken en zo verschillen en overeenkomsten bijzonder goed zien.

Gerd Rothfuß laat me het beeld van Christus zien dat midden in de kerk hangt. Van een afstand denk ik dat het Jezus aan het kruis voorstelt. Maar als ik dichterbij kom, openbaart zich een "levende Jezus" die zijn armen open en uitnodigend spreidt. Voor hem is dit beeld het mooiste aan de kerk, zelfs nog vóór de unieke Heidenturm en de waardevolle altaarbijbel uit 1765. De beeldhouwer Gustav Nonnenmacher uit Worms heeft het in de naoorlogse jaren gesneden en werd daarvoor - hoe kan het ook anders in Rheinhessen - beloond met een vat wijn.

Heidenturm Kerk Worms

Aan het einde van mijn oosterse reis door Rheinhessen ga ik naar Worms. De vierde Heidenturmkerk is ook de enige katholieke kerk en er is zelfs een dominicanenklooster met een noviciaat. Helaas staan de twee torens van St Paul tijdens mijn bezoek in de steigers. Maar ik kan toch zien dat ze er weer een beetje anders uitzien.

Pater Laurentius Höhn, novicenmeester van het klooster in Worms, vat de bewogen geschiedenis van de Heidenturmkerk altijd graag samen met "wereld - kerk - wereld - kerk". Oorspronkelijk was het terrein een kasteel van de Salische graven voordat het in 1002 werd ingewijd als Paulusklooster. Daarna begon de bouw van de beroemde dubbele torens, die in 1105 (zuidelijke toren) en 1108 (noordelijke toren) werden bekroond met de kenmerkende stenen koepelhelmen.

Tijdens de secularisatie door Napoleon werd het klooster decennialang gebruikt als opslagplaats en werkplaats. In 1881 nam het Paulusmuseum zijn intrek in de eerbiedwaardige muren. De imposante deurvleugel van de kerk werd overigens tijdens deze "seculiere" periode toegevoegd en is een kopie van de Bernward-deuren van de kathedraal van Hildesheim. Uiteindelijk verhuisde het museum in 1929 naar het Andreasstift en werd de Heidenturmkirche een Dominicanenklooster.

Binnen in de kerk laat Vader Laurentius me zien waar hij het liefst is: de Romaanse apsis achter het barokke hoogaltaar, een bijzonder juweeltje dat dient voor kleinere diensten of gewoon een stil gebed.

Ik vind alleen de betoverende binnenplaats van het klooster wat mooier, een groene oase van rust midden in de drukke stad. Hier bloeit een grote verscheidenheid aan bloemen, groeit klimop langs de kloostermuren en klatert een fontein in het midden. Normaal gesproken is de binnenplaats niet toegankelijk voor het publiek. Er vinden hier echter van tijd tot tijd evenementen plaats, waardoor je een kijkje achter de schermen van het klooster kunt nemen. Het is de moeite waard!